EGIPT PO POLSKU NAUKOWO

  WPŁYW NILU NA ORGANIZACJĘ PRZESTRZENI I OSADNICTWA W STAROŻYTNYM EGIPCIE

Gdy w późnym paleolicie (ok. 8 tys. lat p.n.e.) Sahara i Synaj zaczęły w wyniku planetarnych zmian klimatycznych przekształcać się w pustynie, zamieszkujące je ludy zbieracko -łowieckie w poszukiwaniu wody i korzystnych warunków do życia dotarły do doliny Nilu. Był to obszar zupełnie inny od obszarów dotychczas przez nich zamieszkałych - pełen naturalnej roślinności wodolubnej i okresach nadmiaru wody (wylewy Nilu), co wymagało zmiany dotychczasowej egzystencji i przystosowania się do życia w zupełnie odmiennych warunkach środowiskowych, gdzie kluczową dominantą była rzeka Nil. Rzeka wyjątkowa w skali świata, kontynentu, Egiptu. Nil płynąc skrajem największej pustyni globu zapewnia wodę na terenach dna doliny przyległych do koryta. Nil ma zróżnicowane parametry przepływu na całej długości ok. 6800 km. Rzeka wcięła się głęboko w miękkie piaszczyste podłoże i głębokość koryta, które sięga od 8 do 10 metrów, co sprzyja podsiąkaniu wody z koryta do doliny i nawet w okresach mokrych oraz zasilania deszczowego dno doliny jest mokre. Charakterystyczny jest reżim odpływu Nilu, ważnym elementem kształtującym wielkość przepływu jest Nil Błękitny - ten największy prawostronny dopływ Nilu Białego, który zasila rzekę w 80% w wody, co umożliwia dopłynięcie rzeki do Morza Śródziemnego. Ponadto coroczne powodzie zasilały dolinę w wodę umożliwiającą uprawę roślin o wysokich potrzebach wodnych w trakcie wzrostu: ryżu, bawełny, zbóż - jęczmienia, pszenicy. Cykliczne stany wód w Nilu dostosowały rolnictwo w starożytnym Egipcie do okresowych zajęć rolniczych - siewu, zbioru i przygotowania pól pod następny cykl produkcyjny. Jednocześnie okresy niskiej wody w rzece powodujące ograniczenie prac polowych umożliwiały produkcję cegły, namułów rzecznych pustyni prostszymi metodami bez stosowania wypalania, poprzestając na suszeniu w słońcu. Był to więc materiał budowlany o niewielkiej trwałości, przez to nie miał dużej przydatności do wznoszenia budowli. Służył sporadycznie do wznoszenia pojedynczych budynków w pobliżu rzeki. Rozwój osadnictwa w dolinie na płaskiej tarasie rzecznej umożliwiały ponadto coroczne powodzie, a także słabonośne grunty w tarasie zalewowej. Stąd osadnictwo przeniosło się na wierzchowinę oraz na nieliczne tereny o korzystniejszych warunkach budowlanych w rejonie delty. Wierzchowina, czyli pasy terenów bezpośrednio przyległych do krawędzi doliny, na wschód i zachód od niej nie miały korzystnych warunków gruntowo - wodnych do realizacji zabudowy tworzącej zwartą zabudowę miejscowości. W zależności od funkcji i znaczenia budowli niektóre przetrwały do czasów współczesnych. Na przykładzie obecnego Luksoru (starożytne Teby) i wcześniejszych osad Wesset, można tu prześledzić niektóre założenia architektoniczno - urbanistyczne oraz znaczenie niektórych budowli, w tym sposób ich wznoszenia w zależności od pełnionej funkcji. Przy okazji powstały tu bardzo dobre agroprzyrodnicze warunki do rozwoju rolnictwa wysokowydajnego zabezpieczającego dostatek i dobrobyt starożytnego Egiptu. Były one jednak przyczyną częstych napadów ze strony sąsiadów z południa i północy. Dobrobyt i dostatek państwa stymulował rozwój społeczny, wzrost liczby mieszkańców starożytnego Egiptu i powstanie nowych miast, które rozwijały się na terenach wierzchowiny, gdzie były bardzo dobre warunki gruntowo - inżynierskie, sprzyjające zwartej zabudowie o charakterze miejskiej z funkcjami administracyjnymi, religijnymi oraz często wojskowymi - osady wojskowe, zespoły administracyjno - religijne. Wierzchowiny Saharyjska i Synajska - miejscami płaskie i zbudowane z twardych skał wapiennych, przykryte piaskami pustynnymi, miały korzystne warunki lokalizacji i realizacji trwałych budowli o funkcjach mieszkalnych, religijnych, administracyjnych, ale również produkcji na potrzeby rolnictwa. Odwiedzający w 450 r.p.n.e. kraj faraonów Herodot był bardzo zdziwiony rozwojem państwa egipskiego, jednocześnie zauważył, iż Nil umożliwia stały rozwój społeczny, gospodarczy i kulturowy starożytnego Egiptu. Jako obserwator i znawca wielu ówczesnych mógł przedstawić syntetyczną i kompleksową ocenę determinant warunkujących powstanie starożytnego królestwa Egiptu, będącego darem Nilu. To właśnie rzeka stymulowała stały rozwój społeczny, gospodarczy, religijny, a przede wszystkim rozwój miejscowości, w których stale rosła liczba ludności. Wśród wielu miejscowości położonych na wschód od koryta Nilu, na płaskiej wierzchowinie z racji położenia na przedpolu wielkiego ośrodka - Świątyni Boga słońca Amona-Ra, są Teby (w starożytności po egipsku nazywane Wosset, Grecy nazwali je Tebami, a obecnie to Luksor). Teby stanowiły wielki ośrodek administracyjno - gospodarczo - religijny, gdzie oprócz świątyni i działalności administracji wyrabiano amfory, wazony, a zabudowa była zwarta i ścisła, co było następstwem oszczędności terenu oraz ochrony przed promieniami słonecznymi. Zachowane do dziś budowle wznoszone były z osmańskiego granitu (sjenitu), te które nie przetrwały do dziś budowano z omówionej wcześniej cegły mułowej. Nil, który jest najbardziej czytelną osią urbanistyczną miasta Luksor, powstałego wewnątrz starożytnych stubramnych Teb zapewniał przez wieki kontakt z państwem faraonów, a przede wszystkim zbudowanie monumentalnych gmachów, świątyń z trwałego osmańskiego granitu ze złóż oddalonych o 900km. Wykorzystanie tego budulca było możliwe tylko i wyłącznie dzięki  transportowi rzecznemu. Najbardziej spektakularnym obiektem, który przetrwał do czasów współczesnych jest kompleks świątynny w Karnaku, który powstał w oparciu o lokalizację wierzchowinową, na wschód od koryta rzeki, gdzie warunki ekologiczno - inżynierskie umożliwiały realizację poszczególnych obiektów świątyni Boga Amona -Ra. Lokalizacja świątyni umożliwiała jej wielowiekową rozbudowę, dzięki czemu do współczesności zadziwia swoją wielkością i pięknem detali urbanistyczno - architektonicznych. Do monumentalnego kompleksu świątynnego prowadzi aleja baranogłowych sfinksów (wcielenie Boga Amona). Wejście do świątyni stanowią wrota - pylony (lekko pochylone w kierunku północnym). Za pylonami znajduje się dziedziniec ok 1ha z którego można dostać się do architektoniczno - urbanistycznego cudu, obiektu stanowiącego fragment świątyni o fundamentalnym znaczeniu religijnym. Do tego dostosowana jest forma zabudowy w postaci kolumn posadowionych w granicach wschodnich i zachodnich sali hypostylowej, a w niej zachowane 134 kolumny pokryte granitem. W granicy wschodniej posadowiono je w odstępach kilkumetrowych , co pozwalało na doświetlenie świątyni wraz z pierwszymi promieniami słońca. Posadzka z bazaltu naświetlała salę niebieskawym światłem odbitym. W granicy zachodniej umieszczono kolumny wyższe niż we wschodniej, aby strop umieszczony na kolumnach miał nachylenie z zachodu na wschód. Poniżej Luksoru, zarówno po wschodniej jak i zachodniej stronie Nilu, zlokalizowano szereg kolejnych miejscowości o zróżnicowanych funkcjach. Najważniejsze z nich to Memfis - miasto, które przez 3000 lat było stolicą Egiptu. Memfis miało doskonałą lokalizację obronną, bowiem leżało w północnej części kraju, gdzie koryto Nilu rozdziera się na kilkanaście ramion przepływających przez deltę. Jak to w mieście stołecznym dominowały funkcje administracyjne oraz religijne uzupełnione rolą komunikacyjną, bowiem Memfis posiadało największy port rzeczny. Bardzo trudno odtworzyć dziś założenia urbanistyczne miasta, gdyż budowle poza świątyniami wznoszono o mułową cegłę suszoną. Ruiny Memfis, to położone na wschód od rzeki fragmenty ruin budynków bez możliwości odtwarzania choćby fragmentów poszczególnych zespołów miejskich. Na wysokości wschodnich granic, po zachodniej stronie rzeki znajduje się nekropolia Sakkara z grobami należącymi do władców Egiptu, rodziny królewskiej oraz dostojników w postaci komór grobowych ze szczelnie nakrytą płytą grobową - ułożone jedna na drugą, od największej do najmniejszej, tworząc geometryczną formę piramidy. Przy rozmieszczeniu miejscowości należy podkreślić ważną cechę lokalizacyjną. Na wschód od rzeki lokalizowano więc miasta oraz ważne dzielnice administracyjno - religijne zaś po zachodniej miasta położone w krainie Ozyrysa (krainie śmierci). Trafność oceny Herodota o roli Nilu potwierdza analiza lokalizacji miejscowości oraz wznoszenia budowli. Przede wszystkim należy odkreślić wielką rolę rzeki w odkryciu możliwości uprawy zbóż i niezbędnych warunków do tych upraw. Rozwój rolnictwa był podstawą rozwoju i zagospodarowania przestrzennego doliny i przylegającej do niej wierzchowiny. Trudne do zamieszkiwania warunki bioklimatyczne w części niwelowane były dostępnością do wody, co wzmacniało rozwój irygacji terenów suchych. Rzeka była i jest obecnie osią komunikacyjną zapewniającą min. transport granitu z Asuanu w dół rzeki. Katarakty Nilu w korycie nie utrudniały transportu, a pasaty (wiatry z południa na północ) wręcz w tym pomagały. Tym sposobem trwały granit został wykorzystany do budowa śluz (kanałów równoległych do koryta) w miejscach katarakt, obelisków, kolumn oraz części budowli i budynków. Nil ponadto jako trwała cezura świata Bogów i ludzi na wchodzie oraz śmierci na zachodzie, był granicą nieprzekraczalną do mieszania się funkcji użytkowania w poszczególnych miejscowościach. Rolnictwo stanowiło kluczowy i początkowy impuls lokalizacji i rozwoju osadnictwa w Egipcie. Do tego włączały się inne kolejne czynniki rozwoju miejscowości jak położenie kraju i rola obsługi administracyjno - gospodarczej, położenie w stosunku do stron świata. W ciągu trzech tysiącleci dokonała się transformacja cywilizacyjna saharyjskich nomadów w nowoczesnych rolników, która w pełni pozwoliła na wykorzystanie cyklu przyrodniczego uprawy pszenicy, jęczmienia, bawełny, ryżu , dostosowując cykl przyrodniczy do cyklu hydrologicznego Nilu. Poszczególne jego fazy, a ściśle wielkość rzeki zsynchronizowano z etapami cyklu uprawowego, tak więc niskie stany wody w rzece gdy znajdowała się w korycie i nie wylewała do doliny odpowiadała zasiewom albo żniwom. Gdy występowały powodzie, wysoka woda zalewała dno doliny wodami Nilu. Starożytni Egipcjanie pracowali na licznych budowach oraz przy wydobyciu surowca w kamieniołomie w Asuanie. Wytwarzanie materiałów budowlanych spowodowane było potrzebami budowy miast, miejscowości, a w nich różnorodnych budowli - świątyń, pałaców, budynków administracyjnych. Dobrobyt i bogactwo państwa faraonów wynikało głównie z wysokich plonów w rolnictwie. W pierwszym etapie powstawały obiekty i miejscowości w których rozwijały się funkcje obsługi rolnictwa  wytwarzające kosze do przechowywania ziarna, amfory, dzbany. Tak więc zbiory plonów generowały i dawały impuls do rozwoju osadnictwa. Jak wspomniano wcześniej osadnictwo starożytnego Egiptu lokalizowano na wierzchowinie ze względu na korzystne warunki geologiczno - inżynierskie i zupełnie niekorzystne możliwości lokalizacji budowli i budynków na tarasie, choć bliskość wody mogłaby sugerować rozwiązania przestrzenne. W podsumowaniu powyższych rozwiązań i diagnozy skutków oddziaływania Nilu a efekt tworzenia się nowego społeczeństwa starożytnego Egiptu należy z całą mocą podkreślić te, które miały znaczenie ogólnoludzkie (cywilizacji światowej):
- rolnictwo - rzeka umożliwiała poznanie praktycznego sposobu upraw zbóż, zapewnienia pokarmu zgodnie z cyklem przyrodniczo - produkcyjnym stosowanym do dzisiaj.
- podstaw ekonomii - poprzez odkrycie relacji pomiędzy dochodami z uprawy pola, a podatkami.
- geometrii - bowiem Egipcjanie  nauczyli się wyznaczać granice działek, kątów prostych, co później znalazło odzwierciedlenie w geometrii Euklidesa i Pitagorasa
- technik melioracyjnych - zamienność roczna stanów wody była powodem zabezpieczenia optymalnej wilgotności gleby: tamy, kanały, koła wodne, doprowadzalniki wody z rzeki. 

                                            CDN....